Αθώα περιστερά
Σε ποια περίπτωση λέγεται: για άνθρωπο που παριστάνει τον αθώο και αμέτοχο ενώ στην πραγματικότητα δεν είναι.
Από πού προήλθε: Το περιστέρι είναι προσφιλές πτηνό στον χριστιανισμό, σύμβολο αγνότητας και καθαριότητας. Στο ευαγγέλιο του Ματθαίου το περιστέρι συμβόλισε το Άγιο Πνεύμα («είδε το πνεύμα του θεού καταβαίνον ωσεί περιστεράν…»).
***
Αλαμπουρνέζικα
Σε ποια περίπτωση λέγεται: για να δηλώσουμε λέξεις, φράσεις ή νοήματα που δεν καταλαβαίνουμε.
Από πού προήλθε: Αβέβαιη προέλευση. Είτε από τη φυλή Μπουρνού της Αφρικής, είτε –επικρατέστερα- από το ιταλικό λιμάνι Λιβόρνο όπου πωλούνταν διάφορα ακαταλαβίστικα για τους έλληνες πράγματα (από το Λιβόρνο, Αλιβορνέζικα=Αλαμπουρνέζικα), είτε από το γαλλικό «καλημέρα» (bon jour) που λεγόταν για υποδηλώσει αυτούς που μιλάνε γαλλικά, γλώσσα αριστοκρατών, δηλαδή μπονζουρνέζικα (=Αλαμπουρνέζικα)
***
Άλλα τα μάτια του λαγού, άλλα της κουκουβάγιας
Σε ποια περίπτωση λέγεται: όταν δύο άνθρωποι βλέπουν το ίδιο γεγονός κρίνοντας ή μετρώντας το διαφορετικά.
Από πού προήλθε:Λαϊκή σοφία που έγκειται στην οφθαλμολογική ικανότητα των δύο ζώων. Ο λαγός κοιτά περιστροφικά, φοβισμένα, καχύποπτα αλλά το βλέμμα του είναι θολό και η όραση του μάλλον δεν είναι η καλύτερη δυνατή ενώ η κουκουβάγια έχει επίμονο βλέμμα, εξαιρετική όραση αλλά κοιτά προς μία και μόνο κατεύθυνση.
***
Αμαρτίαι γονέων παιδεύουσιν τέκνα
Σε ποια περίπτωση λέγεται: όταν τα λάθη και οι επιλογές των γονέων και ευρύτερα των προγόνων επιβαρύνουν τους απογόνους, τα παιδιά είτε ως κακό παράδειγμα είτε ως εμπόδιο σε ενδεχόμενες επιλογές.
Από πού προήλθε: Παρερμηνευμένη μεσαιωνική φράση. Το ρήμα «παιδεύω» σήμαινε εκπαιδεύω ενώ η αμαρτία έχει την έννοια του λάθους, της ατυχίας. Με αυτά υπόψη, το συγκεκριμένο γνωμικό έχει την έννοια του ότι κάθε πράξη των γονέων, καλή ή κακή, επιτυχής ή όχι, είναι διδακτική, εκπαιδευτική για τα παιδιά.
***
Αμπρακατάμπρα
Σε ποια περίπτωση λέγεται: για λόγια ακατάληπτα ή κατά τη διάρκεια μαγικών επιδείξεων και ταχυδακτυλουργικών κόλπων.
Από πού προήλθε: μαγική φράση του Μεσαίωνα που πρωτοχρησιμοποίησε ο ιατροφιλόσοφος Σαμμώνικος συνιστώντας τη για θεραπείες από πυρετούς και άλλες ήπιες ασθένειες. Η λέξη γραφόταν ΑΒΡΑΚΑΔΑΒΡΑ και κάθε φορά γραφόταν από κάτω αφαιρώντας ένα γράμμα από την αρχή κι ένα από το τέλος της (ΒΡΑΚΑΔΑΒΡ, ΡΑΚΑΔΑΒ κ.ο.κ.) σχηματίζοντας έναν αντεστραμμένο κώνο. Η θεραπευτική αξία και δύναμη της λέξης ήταν πολύ διαδεδομένη κατά το Μεσαίωνα. Η ετυμολογία της παραμένει άγνωστη.
***
Αναντάμ μπαμπαντάν
Σε ποια περίπτωση λέγεται: για να δηλώσουμε μια πατροπαράδοτη συνήθεια π.χ. αυτό μας ανήκει αναντάμ μπαμπαντάν (ανέκαθεν).
Από πού προήλθε: τούρκικη φράση (anadan babadan) που υποδηλώνει ότι κάτι μας ανήκει από μάνα και από πατέρα, δηλαδή από πολύ παλιά ή ανέκαθεν.
***
Άνθρακες ο θησαυρός (πέφηνε)
Σε ποια περίπτωση λέγεται: όταν διαψευστεί η αρχική εκτίμηση μας για κάτι (γεγονός, πρόσωπο, κατάσταση).
Από πού προήλθε: Πιθανή παλιά δοξασία των ανθρώπων σύμφωνα με την οποία εκείνος που θα δει στον ύπνο του κάποιο μέρος με θησαυρό πρέπει να τον εξερευνήσει μόνος του. Αν αποκαλύψει το μυστικό σε άλλον, αντί για θησαυρό θα βρει κάρβουνα.
***
Απέξω και ανακατωτά
Σε ποια περίπτωση λέγεται: όταν κάποιος γνωρίζει κάτι πολύ καλά.
Από πού προήλθε: ο βυζαντινολόγος καθηγητής και ιδρυτικό μέλος της Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών κύριος Φαίδωνας Κουκουλές στο μνημειώδες εξάτομο έργο του «Βυζαντινών βίος και πολιτισμός» (1949) αναφέρει ότι τα παιδιά στο βυζάντιο μάθαιναν να λένε απέξω τη αλφαβήτα αλλά ο δάσκαλος για να πειστεί ότι την ξέρουν καλά, τους υποδείκνυε τα γράμματα ανακατεμένα. Έτσι βεβαιωνόταν ότι δεν παπαγάλιζαν.
***
Απίκο
Σε ποια περίπτωση λέγεται: για να δηλωθεί η πλήρης ετοιμότητα κάποιου για κάτι (είμαι απίκο= είμαι έτοιμος)
Από πού προήλθε: από το ιταλικό εμπρόθετο επίρρημα a picco που σημαίνει καθέτως δηλώνοντας ακόμα πιο συγκεκριμένα τη θέση της άγκυρας στα πλοία λίγο πριν ανασυρθεί από το βυθό (κάθετη) αλλά και την κατάσταση ετοιμότητας του πληρώματος για την άρση της άγκυρας.
***
Από σπόντα
Σε ποια περίπτωση λέγεται: μαθαίνω ή πετυχαίνω κάτι με έμμεσο τρόπο ή κατά λάθος.
Από πού προήλθε: σπόντα (sponda) ονομάζεται το εσωτερικό ελαστικό πλαίσιο των μπιλιάρδων όπου προσκρούει συχνά η μπάλα κατά το παιχνίδι. Ο στόχος του παίκτη ορισμένες φορές επιτυγχάνεται όχι με απευθείας χτυπήματα στην μπάλα αλλά έμμεσα, με χρησιμοποίηση της σπόντας.
***
Άρες μάρες κουκουνάρες
Σε ποια περίπτωση λέγεται: δίχως νόημα ή ειπωμένα σε άσχετη περίσταση λόγια.
Από πού προήλθε: Η φράση, κατά τον καθηγητή κύριο Γ. Μπαμπινιώτη, είχε ως κεντρικό στοιχείο τη λέξη «άρες» (πιθανώς προερχόμενη από το «αρά» (=κατάρα, καταστροφή) με αναβίβαση του τόνου λόγω του ομόρριζου και περισσότερο εύχρηστου κατάρα. Αργότερα προστέθηκε το –μ- στο «άρες» (μάρες) και το δίχως νόημα «κουκουνάρες» λόγω της ρίμας πιθανότατα.
***
Άρτζι μπούρτζι και λουλάς
Σε ποια περίπτωση λέγεται: όταν ο καθένας λέει του κεφαλιού του παραμερίζοντας τη γενική κατάσταση. Από πού προήλθε: διάφοροι οπλαρχηγοί, εκ των πρωταγωνιστών του 21’, επισκέπτονταν συχνά πυκνά τον κυβερνήτη Καποδίστρια και του ζητούσαν ό,τι έκριναν, κυρίως χρήματα. Ο Καποδίστριας έκανε ό,τι μπορούσε αλλά τα οικονομικά του κράτους ήταν άθλια. Εκείνοι βέβαια δεν καταλάβαιναν και εξακολουθούσαν κάθε τρεις και λίγο να του ζητούν. Ο Καποδίστριας τους είπε την αλήθεια, ότι δηλαδή το ταμείον ήταν μείον, αλλά εκείνοι δεν καταλάβαιναν από τέτοια. «Αν δεν μας τακτοποιήσεις, θα πάρουμε τα αρκεβούζια μας (όπλα) και το λουλά μας και θα τα στήσουμε στο πέρασμα του Αναπλιού. Όποιος πλούσιος περνά θα τον γραπώνουμε».
***
Ατσίδας
Σε ποια περίπτωση λέγεται: για κάποιον έξυπνο που αξιοποιεί τις ευκαιρίες που παρουσιάζονται.
Από πού προήλθε: από το ουσιαστικό «ικτίς» (=κουνάβι) επειδή αρπάζει τη λεία του καιροφυλακτώντας. Το ίδιο κάνει και το τσακάλι, εξ’ ου και η λέξη χρησιμοποιείται με την ίδια σημασία.
***
Αχταρμάς
Σε ποια περίπτωση λέγεται: σύγχυση απόψεων ή καταστάσεων.
Από πού προήλθε: από την τουρκική λέξη aktarma (=αλλαγή κατεύθυνσης, μεταβίβαση). Επειδή κατά τη μεταφόρτωση εμπορευμάτων από πλοίο σε πλοίο γινόταν συνήθως το έλα να δεις, επικράτησε η λέξη για τη σύγχυση.
***
Αυτός είναι για τα πανηγύρια
Σε ποια περίπτωση λέγεται: όταν κάποιος συμπεριφέρεται «προβληματικά» ή έξω από τις συνηθισμένες κοινωνικές συμβάσεις.
Από πού προήλθε: όταν τα ψυχιατρικά ιδρύματα ήταν άγνωστη λέξη ακόμη στην Ελλάδα, τους…ψυχοπαθείς της εποχής τους έπαιρναν οι δικοί τους και τους πήγαιναν στις εκκλησίες την ημέρα που γιόρταζε ο συγκεκριμένος άγιος και γι’ αυτό υπήρχε πανηγύρι. Πολλές φορές και αναλόγως της περίπτωσης του ψυχοπαθούς, τους έδεναν σε κάποιο δέντρο για να μη δημιουργούν προβλήματα.
