Ένας οξυδερκής εξερευνητής του καινούριου, ένας αέναα ευρηματικός ιδεογράφος που διανύει κατά την πέμπτη δεκαετία της συγγραφικής του διαδρομής μια δεύτερη εφηβεία, όπου ως λογοτέχνης Μπένζαμιν Μπάτον συνδέεται ολοένα και πιο δυναμικά, σύγχρονα, πρωτοπόρα, με τον ψυχισμό των σύγχρονων παιδιών, εφήβων και νέων.
Ο Μάνος Κοντολέων, θεμελιωτής και αγγελιαφόρος της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας στο πιο δυναμικό και απαιτητικό κοινό, μιλά με αφορμή το νέο του, καθηλωτικό, εμβριθές, πολυεπίπεδο μυθιστόρημα Η μάσκα του Καπιτάνο που περπατά τα δύσβατα και καίει τα άκαυστα.
Μια#Συνέντευξη στο #ELNIPLEX σε πέντε ενότητες, με πέντε διαφορετικούς τρόπους.
Διαβάστε, δείτε, ακούστε!
Επιμέλεια: Μαίρη Μπιρμπίλη, Απόστολος Πάππος
Α’ Ενότητα: απαντώντας με ένα επίθετο
Κάποτε, σε μια εποχή και σ’ ένα μεγάλο τόπο ζούσε ο Μάνος Κοντολέων ως…
- Παιδί – προσκολλημένο
- Ενήλικας – δισυπόστατος
- Πατέρας – συντροφικός
- Σύντροφος – ισότιμος
- στίχος σε έναν τοίχο – ουτοπικός
Β’ Ενότητα: απαντώντας με 2-3 προτάσεις- Interview FlipBook (ξεφυλλίστε)
Γ’ Ενότητα: απαντώντας σε 1-2 παραγράφους
Το παιδικό βιβλίο στο ξεκίνημα σας # το παιδικό βιβλίο σήμερα.
Μπορεί ως παιδί να είχα πολλά -πάντα στα πλαίσια εκείνης της εποχής- βιβλία, αλλά την έννοια της Παιδικής Λογοτεχνίας όπως και τη δυναμική της τη γνώρισα στην εφηβεία μου όταν έτυχε να μένουμε στην ίδια πολυκατοικία με τη Γαλάτεια Γρηγοριάδου (ακόμα τότε δεν είχε προσθέσει και το επίθετο Σουρέλη) -μια δυναμική παρουσία τόσο ως γυναίκα όσο και ως συγγραφέας. Κι έτσι ξεκίνησα τη συγγραφική μου καριέρα με τρόπο που ποτέ δεν τον υποψιαζόμουνα. Γράφοντας τα τρία πρώτα μου βιβλία για παιδιά. Άλλωστε ήταν που και τότε γινόμουνα πατέρας. Άρα μέσα από τα κείμενά μου επιζητούσα να επικοινωνήσω με το παιδί μου.
Ήταν τα πρώτα μεταπολιτευτικά χρόνια, που στον τομέα της Π. Λ. θεωρούνται ως τα χρόνια της μεγάλης ανανέωσης. Σημαντικά έργα -κυρίως μυθιστορήματα- από συγγραφείς που στα μετέπειτα χρόνια σφράγισαν την νέα ποιότητα της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας. Αυτοί που ακολούθησαν -εκτός λίγων εξαιρέσεων- θα έλεγα πως μίκρυναν, στένεψαν το όρια της. Ένας νεοσυντηριστισμός και νεοδιδαχτισμός άρχισε να παρουσιάζεται. Τον τελευταίο καιρό διαφαίνεται μια νέα άνθηση. Αλλά είναι νωρίς ακόμα για να την εορτάσουμε. Μοναχά ας την ευχηθούμε. Ξέρετε, πάντα η άνθηση της Τέχνης συνοδεύεται με την άνθηση των Ιδεών…
Η ελληνική πολιτεία ως αρωγός της λογοτεχνίας
Κάτι ουσιαστικό πήγε να γίνει στα χρόνια που δρούσε το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου (ΕΚΕΒΙ). Μελέτες, συνέδρια, βιβλιοθήκες, ηχογραφήσεις, προγράμματα φιλαναγνωσίας. Μετά το κλείσιμο -το βίαιο και επαίσχυντο κλείσιμο- του ΕΚΕΒΙ, αυτά που συνεχίζονται είναι ελάχιστα. Και τα διακρίνει όχι μια τάση να μάθει το παιδί να αγαπά τη λογοτεχνία, αλλά μια διάθεση να χρησιμοποιείται το λογοτεχνικό κείμενο ως εργαλείο μάθησης.
Αλλά η λογοτεχνία δεν θα πρέπει να ζητά να γίνει εκπαιδευτικό υποστήριγμα, μα βάση εξόρμησης της ενσυνείδησης και της κοινωνικοποίησης. Και επειδή όταν μιλάμε για την ύπαρξη λογοτεχνικού κειμένου στην ουσία αναφερόμαστε σε ιστορίες που απλώνονται σε κάμποσες σελίδες και υλοποιούνται με ένα πλούσιο λεξιλόγιο, για αυτό θα σημειώσω: Όχι ολιγοσέλιδα βιβλία που απλώς αγγίζουν θέματα λίγο ή περισσότερο καυτά (πχ. μπούλινγκ), αλλά έργα με ανάπτυξη χαρακτήρων βασισμένων σε ψυχολογικές και κοινωνιολογικές αναλύσεις.
Ο κορονοϊός στη ζωή μας/σας.
Είμαι ως συγγραφέας πάντα έτοιμος να καταγράψω τον τρόπο που ένα σημαντικό τραγικό γεγονός επιδρά στους ανθρώπους και στον ίδιο μου τον εαυτό. Δεν θέλω να έχω χρονολογική απόσταση από το γεγονός. Αφήνω το πάθος μου να ενωθεί με το πάθος άλλων και να γεννήσει ένα έργο -διήγημα, παραμύθι, μυθιστόρημα. Έτσι έγραψα όταν ακόμα ξεκινούσε το θέμα των μεταναστών ένα μυθιστόρημα με ηρωίδα μετανάστρια* προτού φουντώσει το προσφυγικό, νουβέλα με ήρωα προσφυγόπουλο* καθώς η νεολαία έβγαινε στους δρόμους, εγώ κατέγραφα τις εσωτερικές διεργασίες μια νεαρής διαδηλώτριας* και όταν η οικονομική κρίση διέλυσε οικογένεια και κοινωνία, εγώ ‘γεννούσα’ δυο εφήβους που στεκόντουσαν απέναντί της και περιέγραφα το μάτωμά από τις πληγές τους.
Αλλά τώρα ακόμα δεν έχω τολμήσει να γράψω για τη ζωή αυτόν τον ένα χρόνο του κορονοϊού. Κι αυτό γιατί ακόμα δεν έχω -δεν έχουμε- κατανοήσει το που σταματά ο φόβος για την υγεία και τη ζωή μας και που αρχίζει η εκμετάλλευση αυτού του φόβου. Το ‘πού; και το ‘από ποιους;’. Μα χωρίς απαντήσεις στο ‘που’ και στο ‘από ποιους’ δεν μπορείς να γράψεις λογοτεχνία.
Η κριτική παιδικών βιβλίων
Μεγάλο θέμα αυτό. Τεράστιο. Ο κριτικός λόγος είναι μεν δευτερογενής λόγος, αλλά από τη στιγμή που θα αρθρωθεί ξεκινά μια συνομιλία με τον πρωτογενή που είναι η λογοτεχνία. Αυτή η συνομιλία αξίζει να είναι επικερδής και για τις δυο πλευρές. Για την μεν κριτική να έχει ως αποτέλεσμα να της περιορίζει την διάθεση ηγεμονίας, τη δε λογοτεχνία να τη βοηθά να αναγνωρίζει τον ίδιο της τον εαυτό. Μα κριτική -τέτοια μορφής κριτική- σπάνια θα συναντήσουμε στα γενικότερα ελληνικά λογοτεχνικά πράγματα, στο δε κάπως πλέον συγκεκριμένο χώρο της παιδικής / νεανικής λογοτεχνίας, σχεδόν απουσιάζει. Κι όταν υπάρχει, περισσότερο αναζητά την διαπαιδαγωγική δύναμη του κειμένου και λιγότερο την καλλιτεχνική.
Αλλά χωρίς κριτικό λόγο, ο λογοτεχνικός σιγά, σιγά αρρωσταίνει… Ή τουλάχιστον κινδυνεύει να αρρωστήσει. Στη δεκαετία του ’80 και μέσα στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του ’90, υπήρχαν τρεις με τέσσερις σταθερές παρουσίες κριτικών Π. Λ. Πολλά μπορεί κανείς σήμερα να τους καταλογίσει, αλλά δεν μπορεί να αρνηθεί το γεγονός πως αντιμετωπίζανε την παιδική λογοτεχνία ως λογοτεχνία και για παιδιά. Σήμερα, αν και υπάρχουν τόσες ιστοσελίδες που φιλοξενούν κριτικά σημειώματα για βιβλία αυτού του είδους, στην ουσία αναζητούν το αν υπάρχει και ποιος μπορεί να είναι ο διδακτικός λόγος ύπαρξης των κειμένων. Νομίζω το έχω και πιο πάνω αναφέρει -η λογοτεχνία όταν αντιμετωπίζεται ως ράβδος της εκπαίδευσης πεθαίνει.
Η επίσκεψη συγγραφέα σε ένα σχολείο και οι τηλε-συναντήσεις συγγραφέων.
‘Άλλο θέμα μεγάλο κι αυτό. Μέχρι πριν από ένα χρόνο, οι επισκέψεις στα σχολεία ήταν ένα καθεστώς, για κάποιους δε από εμάς σχεδόν μια καθημερινότητα. Αλλά όπως σε πολλά ζητήματα, έτσι κι εδώ η ποσότητα συχνά αγνοεί την ποιότητα. Δεν θέλω να υπενθυμίσω αναλυτικά εδώ τα όσα πρέπει να έχουν προηγηθεί της επίσκεψης του συγγραφέα. Είναι, λίγο ή πολύ, γνωστά. Με κύριο και πρώτιστο τα παιδιά να γνωρίζουν τουλάχιστον ένα έργο του προσκεκλημένου στην τάξη ή στο σχολείο. Κι έτσι και αφού έχει προηγηθεί η επαφή με το έργο, ως επιστέγασμα να έρθει και η γνωριμία με τον δημιουργό. Μια τέτοια κατάσταση πολύ συχνά καταστρατηγείτο. Στη θέση της -επίσης πολύ συχνά- είχαμε την παρουσία του συγγραφέα ως διασκεδαστή. Μέγα σφάλμα. Άλλη η μια ιδιότητα και άλλη η άλλη. Και τώρα που οι επισκέψεις γίνονται διαδικτυακά, αυτήν την προϋπόθεση της γνωριμίας έστω και ενός βιβλίου ολοένα και πιο σπάνια κανείς τη συναντά.
Βέβαια, μπορεί κανείς να ισχυριστεί πως τίποτε δεν πάει χαμένο. Κάποιος ή κάποιοι μαθητές ίσως και ανακαλύψουν τη μαγεία της ανάγνωσης. Αλλά γιατί κανείς να αρκείται στο ελάχιστο και τυχαίο και να μην προγραμματίζει το μέγιστο δυνατόν;
Δ’ Ενότητα (απαντήσεις χωρίς περιορισμό)
Με φωνή (ακούστε το audio):
Ή σε γραπτό λόγο
Έχετε αναγκαστεί ποτέ να φορέσετε μάσκα;
Υποθέτω πως η ερώτηση αυτή σχετίζεται άμεσα με την πρόσφατη κυκλοφορία του νέου μου μυθιστορήματος «Η μάσκα του Καπιτάνο». Οπότε κι εγώ θα σας απαντήσω με κάποιες ήδη διατυπωμένες σκέψεις μου πάνω στο θέμα αυτό.
Υπήρξα και είμαι ακόμα ονειροπόλος -μια ιδιότητα που τη θεωρώ ταυτόσημη με την ιδιότητα του συγγραφέα. Το γιατί πιστεύω σε αυτήν την ταύτιση ονειροπόλησης και συγγραφής είναι μια άλλη ιστορία που κάποτε άλλοτε ίσως θα μπορούσαμε να την κουβεντιάζαμε. Είμαι, λοιπόν, και ονειροπόλος και συγγραφέας, ας μείνουμε σε αυτό. Και πολλές φορές ως έφηβος ονειρευόμουνα πως ζούσα ως κάποια άλλη προσωπικότητα. Ως ένας άλλος. Ενήλικος πλέον και συγγραφέας αυτό μόνιμα κάνω -πρώτα ζω και μετά καταγράφω τη ζωή κάποιου άλλου. Αυτό το μυστικό της συγγραφής το είχα ανακαλύψει από τα πρώτα διηγήματα που έγραψα και θυμάμαι πάντα εκείνο με ήρωα έναν καθημερινό, ασήμαντο τύπο, τον Σπυριδάκη που κανείς δεν του έδινε σημασία κι αυτός για να μπορέσει να επιβιώσει είχε επινοήσει τον Πύρρο -τύπο γοητευτικό που όλοι τον προσέχανε, θέλανε να κάνουν παρέα μαζί του. Αν δεν είσαι συγγραφέας, για να μεταφερθείς στην προσωπικότητα ενός τρίτου μεταξύ των άλλων χρειάζεσαι και μια μάσκα. Μια μάσκα σε μετατρέπει σε κάποιον άλλον. Κάποτε, λοιπόν, μου άρεσε να φοράω μάσκες… Έπαιζα με τις ψευδαισθήσεις μου και παράλληλα αισθανόμουνα πως οι μάσκες με προφυλάσσανε από τον ίδιο μου τον εαυτό. Μπορεί απλώς εμένα να με καλύπτανε, αλλά παράλληλα οι άλλοι διαφορετικά με αντιμετωπίζανε. Αυτά όλα κάποτε… Ως έφηβος. Έως ότου συνειδητοποίησα πως το να καλύπτεις το εγώ σου είναι κάτι παρόμοιο με το να το καταδικάζεις σε διαρκή φυλάκιση σε ανήλιο, θα έλεγα, κελί. Γιατί τελικά ενώ πιστεύεις πως θα υποδυθείς για λίγο μια άλλη προσωπικότητα, στην ουσία χάνεις τη δική σου. Αυτός ο αυτοεγκλεισμός, σκέφτηκα κάποια στιγμή, πως θα ήταν μια όμορφη ιδέα που πάνω της θα άξιζε να στήσω ένα μυθιστόρημα. Ήταν η εποχή που ο γιος μου ο Δομήνικος είχε γράψει ένα θεατρικό μονόπρακτο με αυτό το θέμα και τότε σκέφτηκα πως η μάσκα παραμένει επίκαιρη και στη νέα γενιά. Άλλωστε και καθώς ολοένα και περισσότερο μελετούσα αυτό το θέμα, συνειδητοποίησα πως κάτι τέτοιο ήταν και αυτό που απασχόλησε τον Στήβενσον όταν έγραφε το διαχρονικής αξίας μυθιστόρημά του «Δόκτωρ Τζέκυλ και κύριος Χάιντν». Πάντα δίπλα στο ‘Εγώ’ στέκεται ένας ‘Άλλος’. Και ποιανού, στο τέλος, η ταυτότητα θα επιβληθεί; Κάπως έτσι, λοιπόν, γεννήθηκε ο Φιλ και στη συνέχεια αυτός ήταν που επέλεξε τον Καπιτάνο, τον άλλο ήρωα, και μου τον σύστησε.
Κοιμάστε με το παράθυρο μισάνοιχτο;
Από τον Καπιτάνο κι αυτό; Λοιπόν, εξαρτάται από την εποχή… Αλλά, δυο λεπτά.. Κατάλαβα πως άλλο νόημα έχει η ερώτησή σας. Μισάνοιχτο παράθυρο σημαίνει πως αφήνεις να εισχωρήσει μέσα σου κάτι το φρέσκο που θα συνοδέψει τα όποια όνειρά σου… Ή και τους εφιάλτες σου ακόμη. Λοιπόν, ναι! Θέλω, έχω ανάγκη την ανανέωση. Ως συγγραφέας εννοώ. Ως άτομο μάλλον διατηρώ σταθερά αυτά που κάποια στιγμή επέλεξα, ανθρώπους και αντικείμενα. Αλλά οι ιδέες αξίζει να έχουν την ευκαιρία να αναγεννιούνται. Οι ιδέες και η Τέχνη. Κι έτσι αναζητώ συνέχεια νέες τεχνικές, νέα θέματα ή αναζητώ τα παλιά και τα κλασικά με νέο τρόπο να τα φωτίσω. Λοιπόν, ναι, μισάνοιχτο το συγγραφικό μου παράθυρο… Ενίοτε και ολάνοιχτο.
Επανέρχεστε συχνά στην σεξουαλική ταυτότητα των νέων.
Γιατί αλήθεια τη θεωρείτε τόσο σημαντική;
Μα γιατί είναι! Με τη σεξουαλική μας ταυτότητα οδεύουμε μέσα στη ζωή, κυκλοφορούμε δίπλα στους άλλους, συνδιαλεγόμαστε με τον ίδιο μας τον εαυτό. Κι όταν αναφέρομαι στην σεξουαλική ταυτότητα έχω κατά νου, όχι βέβαια τον χαρακτηρισμό του φύλλου ανάλογα με τα γεννητικά όργανα του καθενός και της καθεμιάς, αλλά με την κοινωνική και ψυχολογική διάσταση που τελικά είναι και η πλέον προσωπική μας ταυτότητα.
Αναζητώ, λοιπόν, να γνωρίσω αυτήν την ταυτότητα των ηρωίδων και των ηρώων μου και μέσω αυτής να τους φέρω σε επαφή με τους αναγνώστες μου. Και αν αυτή η διαδικασία για ένα ώριμης ηλικίας αναγνώστη έχει το όποιο αποτέλεσμα, σε ένα νεαρό άτομο πιστεύω ότι αποκτά και μια πλευρά πολύ ουσιαστικής αυτογνωσίας μα και σωστής κοινωνικοποίησής του.
Ούτε μία, ούτε δέκα.
Πενήντα εγκιβωτισμένες στιγμές ποίησης, κινηματογράφου και μουσικής, από Παλαμά, Σεφέρη και Μπρεχτ, μέχρι Κοέν, Biohazard και Μάρτιν Μπρεστ.
Μιλήστε μας για αυτήν την επιλογή.
Βλέπω ότι διαβάσατε το βιβλίο μέχρι την τελευταία του σελίδα, εκεί όπου καταγράφονται όλα αυτά τα δάνεια, οι εγκιβωτισμένες συνομιλίες μου με τον κινηματογράφο, τη μουσική, κυρίως με τους ποιητές. Συνηθίζω να αφήνω τη δική μου έμπνευση καθώς διαμορφώνεται να έρχεται σε επαφή και να συνομιλεί με τις εμπνεύσεις άλλων -συγγραφέων, ποιητών, στιχουργών, μουσικών, ζωγράφων. Κάτι άλλωστε παρόμοιο συμβαίνει και σε μένα, στη δική μου καθαρώς προσωπική ζωή. Πιστεύω με άλλα λόγια πως η διαμόρφωση της προσωπικότητάς μας συντελείται και από άλλους ανθρώπους που έτυχε να γνωρίσουμε, αλλά από τα ποικίλα έργα της Τέχνης που έτυχε ή φροντίσαμε να έρθουμε σε επαφή μαζί τους. Ομοίως και τα ίδια τα έργα συνομιλούν μεταξύ τους και μ’ αρέσει αυτή η καταγραφή της συνομιλίας των έργων.
Ο Καπιτάνο στην Κομέντια ντελ Άρτε είναι ένας χαρακτήρας που προβάλλει υπερβολές ανδρείας για να κρύψει την πραγματικότητα ότι είναι δειλός.
Ο Καπιτάνο του Μάνου Κοντολέων τι είναι;
Επέλεξα τον ήρωα του φανταστικού κόμικ που τεύχος που διαβάζει ο Φιλ, ό ήρωας του δικού μου μυθιστορήματος μου, να τον πω Καπιτάνο, από τον αντίστοιχο τίτλο βυζαντινών αξιωματούχων και όχι από τον Καπιτάνο της Κομέντια ντελ Άρτε. Και ο ρόλος που του ανέθεσα έχει να κάνει με εκείνον το χαρακτήρα που αν και θέλει να επιβάλει την δικαιοσύνη και να τιμωρεί όσους παραβιάζουν κανόνες δικαίου, στο τέλος καταλήγει σε έναν τύπο που δεν έχει συναισθήματα παρά μόνο εκείνο της απόλυτης εγωκεντρικότητας. Αν θέλετε να βρείτε τον ανάλογο ήρωα μέσα στην παγκόσμια λογοτεχνία, αναζητείστε – είναι η πιο ακραία του μορφή- τον Ιαβέρη στους ‘Αθλίους» του Βίκτωρα Ουγκώ.
Πάντως, ο δικός μου Καπιτάνο – Φιλ, πίσω από αυτήν την άτεγκτη συμπεριφορά ίσως να θέλει να κρύψει τις δικές του αδυναμίες. Ίσως γιατί δεν τολμά να εμπιστευθεί τον άλλον ή και τον ίδιο του τον εαυτό. Μια μάσκα κι αυτός φορά -μια μάσκα πάνω σε μια άλλη μάσκα. Και μετατρέπεται σε ένα απόλυτο αρσενικό.
Θα μπορούσε να κατάφερνε να ζήσει για πάντα έτσι. Μπορεί όμως και να αναγκαζότανε σε μια -την όποιας μορφής- αποχώρηση. Στην περίπτωση του δικού μου έργου αυτό συμβαίνει…
Αλλά όχι! Δεν θα σας αποκαλύψω τα πάντα, δε θα αποκαλύψω το κεντρικό θέμα στους αναγνώστες σας. Απλώς θα σημειώσω την παρατήρηση της Λάουρας -είναι η κεντρική ηρωίδα του έργου.
Κάποια, λοιπόν, στιγμή η Λάουρα παρατηρεί: Άλλο αρσενική μυρωδιά κι άλλο αρρενωπή…
Ε Ενότητα: μια φράση ως επίλογος
Κι όμως τελικά…
Τίποτε από εμένα δε φαίνεται.
Μάνος Κοντολέων
Η μάσκα του Καπιτάνο–)
Εκδόσεις Πατάκη
