Με αφορμή την παγκόσμια ημέρα δικαιωμάτων των παιδιών και Παγκόσμια Ημέρα ενάντια στην Κακοποίηση των Παιδιών στις 20 και 19 Νοεμβρίου αντίστοιχα, ο ψυχολόγος Ιωάννης Κυργιόπουλος γράφει για το πάντοτε επίκαιρο αυτό ζήτημα προσεγγίζοντας το σφαιρικά.
Ορισμός της παιδικής κακοποίησης
Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (Π.Ο.Υ.):
«Η κακοποίηση και η παραμέληση του παιδιού, περιλαμβάνει όλες τις μορφές σωματικής ή / και συναισθηματικής κακής μεταχείρισης, σεξουαλικής παραβίασης, παραμέλησης ή παραμελημένης θεραπευτικής αντιμετώπισης, ή εκμετάλλευσης για εμπορικούς ή άλλους σκοπούς, η οποία καταλήγει σε πραγματική ή εν δυνάμει βλάβη που αφορά στην υγεία, στην επιβίωση, στην ανάπτυξη ή στην αξιοπρέπεια του παιδιού, στο πλαίσιο μιας σχέσης εμπιστοσύνης, ευθύνης ή δύναμης» (W.H.O., 1999).
Ειδικότερα ως παιδική κακοποίηση ή παραμέληση καθορίζεται:
Οποιαδήποτε πράξη ή αμέλεια γονέα ή κηδεμόνα (υπεύθυνου για τη φύλαξη παιδιού), η οποία δημιουργεί βλάβη, τραύμα, πόνο, φόβο, απειλή, αίσθημα δυσαρέσκειας, δυσφορίας, αποστροφής ή ενοχής, έχει αρνητική επίδραση στο άτομο που τη δέχεται και μπορεί να καταλήξει σε θάνατο, σε σοβαρή φυσική ή συναισθηματική βλάβη, σεξουαλική κακοποίηση ή εκμετάλλευση ή οποιαδήποτε πράξη ή αμέλεια, η οποία αποτελεί επικείμενο κίνδυνο σοβαρής βλάβης.
Η κακοποίηση μπορεί να συμβεί οπουδήποτε: στο σπίτι του παιδιού ή στο σπίτι κάποιου γνωστού του. Κάποιος που κακοποιεί ένα παιδί μπορεί να χρησιμοποιήσει διάφορες μεθόδους για να έχει πρόσβαση στο παιδί, να ασκήσει εξουσία & έλεγχο, και να το εμποδίσει να φανερώσει ό,τι του συμβαίνει ή να ζητήσει βοήθεια.
Μορφές παιδικής κακοποίησης
Αναγνωρίζονται τέσσερις κύριες μορφές:
- Παραμέληση
- Συναισθηματική κακοποίηση
- Σωματική κακοποίηση
- Σεξουαλική κακοποίηση
Αν και οι παραπάνω μορφές μπορεί να βρεθούν ξεχωριστά, συχνά παρατηρείται συνδυασμός τους.
Παραμέληση
Η παραμέληση ορίζεται ως η αδυναμία κάλυψης των βασικών αναγκών του παιδιού και μπορεί να είναι:
- Φυσική (στέρηση επαρκούς τροφής, ρουχισμού, καταφυγίου, επίβλεψης ή ιατρικής φροντίδας), η οποία μπορεί να οφείλεται σε οικονομική ανέχεια ή να μην υπάρχει προφανές οικονομικό πρόβλημα (η δεύτερη περίπτωση αποτελεί σαφή παραμέληση).
- Ιατρική (αδυναμία παροχής απαραίτητης φροντίδας για τη σωματική & την ψυχική υγεία).
- Εκπαιδευτική (αδυναμία παροχής εκπαίδευσης / μόρφωσης ή κάλυψης ειδικών εκπαιδευτικών αναγκών).
- Συναισθηματική (αδιαφορία για τις συναισθηματικές ανάγκες ενός παιδιού, όπως η αγάπη, η ασφάλεια και η αδυναμία παροχής ψυχολογικής φροντίδας).
Οι παραπάνω καταστάσεις δε σημαίνουν πάντα ότι ένα παιδί παραμελείται αλλά θα πρέπει να αξιολογούνται επισταμένως από τις αρμόδιες θεσμικές αρχές.
Συναισθηματική κακοποίηση
Σημαίνει κάθε «τραυματισμό της ψυχολογικής υπόστασης και της συναισθηματικής σταθερότητας του παιδιού, όπως αυτός τεκμηριώνεται από μια εμφανή και ουσιαστική αλλαγή στη συμπεριφορά, τη συναισθηματική ανταπόκριση ή την επίγνωση» και συχνά εκδηλώνεται ως «άγχος, κατάθλιψη, απόσυρση ή επιθετική συμπεριφορά». Η συναισθηματική κακοποίηση παραβλάπτει τη ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού και το αίσθημα της αξίας του εαυτού του.
Η συναισθηματική κακοποίηση είναι συχνά δύσκολο να αποδειχθεί, έτσι καθίσταται δύσκολη και η παρέμβαση. Επίσης, είναι σχεδόν πάντα παρούσα όταν έχουν διαπιστωθεί και άλλες μορφές.
Σωματική κακοποίηση
Αφορά κάθε φυσική / σωματική βλάβη που υφίσταται ένα παιδί, η οποία δεν οφείλεται σε ατύχημα. Μπορεί να είναι οποιοδήποτε χτύπημα (με το χέρι, με ξύλο, με ζώνη ή άλλο αντικείμενο) γροθιά, κλωτσιά, τράνταγμα, πέταγμα, μαχαίρωμα, πνίξιμο, κάψιμο ή δάγκωμα, ή κάθε πράξη που οδηγεί σε φυσικό τραυματισμό του παιδιού.
Οι σωματικοί τραυματισμοί εκτείνονται από ήπιας μορφής (μώλωπες, επιφανειακές πληγές) έως σοβαρής μορφής (εγκαύματα, κατάγματα).
Σεξουαλική κακοποίηση
Περιλαμβάνει πράξεις που αφορούν οποιουδήποτε τύπου επαφής ενός ενηλίκου με ένα παιδί που στοχεύουν στη σεξουαλική ικανοποίηση του ενηλίκου, ο οποίος έχει πάντα την αποκλειστική ευθύνη αυτών των πράξεων (καθώς τα παιδιά δεν είναι δυνατόν να συναινέσουν σε οποιαδήποτε τέτοια ενέργεια).
Ενέργειες παιδικής σεξουαλικής κακοποίησης αποτελούν: η θωπεία στα γεννητικά όργανα ενός παιδιού, η διείσδυση με οποιονδήποτε τρόπο στο στόμα ή τα γεννητικά του όργανα, ο αιμομικτικός βιασμός, ο σοδομισμός, η έκθεση γυμνών μερών του σώματος, όπως επίσης και η προαγωγή / προώθηση του παιδιού στην πορνεία και η παραγωγή υλικού παιδικής πορνογραφίας.
Σημάδια αναγνώρισης
Τα παρακάτω σημάδια όταν παρατηρούνται σε κάποιο παιδί, για ένα χρονικό διάστημα, ενδέχεται να αποτελούν ενδείξεις κακοποίησης ή παραμέλησης:
- Εμφανίζει απότομη αλλαγή στη συμπεριφορά του.
- Εμφανίζει σημαντική πτώση στη σχολική του επίδοση.
- Εμφανίζει έντονο άγχος και βρίσκεται σε διαρκή εγρήγορση.
- Παραπονείται για ψυχοσωματικά ενοχλήματα.
- Είναι υπερβολικά παθητικό, συγκαταβατικό, αποσύρεται.
- Έρχεται στο σχολείο νωρίτερα, φεύγει αργότερα και ποτέ δεν θέλει να γυρίσει σπίτι.
- Ζωγραφίζει ερωτικές αναπαραστάσεις.
- Έχει μειωμένη όρεξη για φαγητό ή απεναντίας δείχνει βουλιμία και ή παίρνει βάρος απότομα ή χάνει κιλά επίσης απότομα.
- Δεν επιθυμεί να μένει μόνο του στο σκοτάδι.
- Έχει εφιάλτες.
Νομοθετικό πλαίσιο και ο ρόλος της σχολικής κοινότητας
Ο Νόμος 3500/ 2006 για την ενδο-οικογενειακή βία:
Περιλαμβάνει σημαντικές προβλέψεις που παρέχουν αυξημένη προστασία στα θύματα βίας στο χώρο της οικογένειας. Ο νόμος αυτός καθιερώνει ότι όλα αυτά τα αδικήματα διώκονται αυτεπαγγέλτως, δηλαδή δεν απαιτείται η έγκληση εκ μέρους των γονέων ή των παιδιών θυμάτων βίας.
- «Εκπαιδευτικός της πρωτοβάθμιας ή δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης ο οποίος, κατά την εκτέλεση του εκπαιδευτικού του έργου, με οποιονδήποτε τρόπο πληροφορείται ή διαπιστώνει ότι έχει διαπραχθεί σε βάρος μαθητή έγκλημα ενδοοικογενειακής βίας, ενημερώνει, χωρίς καθυστέρηση, τον διευθυντή της σχολικής μονάδας. Ο διευθυντής της σχολικής μονάδας ανακοινώνει, αμέσως, την αξιόποινη πράξη στον αρμόδιο εισαγγελέα, σύμφωνα με τις διατάξεις της παραγράφου 1 του άρθρου 37 του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας, ή στην πλησιέστερη αστυνομική αρχή. Την ίδια υποχρέωση έχουν οι εκπαιδευτικοί και οι διευθυντές των ιδιωτικών σχολείων, καθώς και οι υπεύθυνοι των πάσης φύσεως Μονάδων Προσχολικής Αγωγής.
- «Κατά την προδικασία και τη διαδικασία στο ακροατήριο, ο διευθυντής της σχολικής μονάδας, ο οποίος ανακοίνωσε την αξιόποινη πράξη στις παραπάνω αρμόδιες αρχές, και ο εκπαιδευτικός, ο οποίος την πληροφορήθηκε ή τη διαπίστωσε, καλούνται να εξετασθούν ως μάρτυρες, μόνο αν η πληροφορία δεν αποδεικνύεται με οποιοδήποτε άλλο αποδεικτικό μέσο.»
Επιπλέον, όταν υπάρχει υποψία παιδικής κακοποίησης χρειάζεται να ενημερώνονται οι αρμόδιες αρχές (εισαγγελέας, αστυνομία)
- Αρχικά εισάγεται το παιδί στο νοσοκομείο προκειμένου να προστατευθεί η ζωή του, να εκτιμηθεί και να αντιμετωπιστούν τα ιατρικά προβλήματα.
- Παρέχεται βοήθεια στο παιδί & την οικογένεια από διεπιστημονική ομάδα ειδικών επαγγελματιών.
- Αν κριθεί αναγκαίο, γίνεται μεταφορά του παιδιού σε ασφαλές πλαίσιο διαμονής (μακριά από τους γονείς).
- Παρέχεται ψυχοθεραπευτική στήριξη στο παιδί από διεπιστημονική ομάδα ειδικών ψυχικής υγείας εξειδικευμένων και επαρκώς εκπαιδευμένων σε θέματα παιδικής κακοποίησης (π.χ. παιδοψυχίατρο, ψυχολόγο).
- Συμβουλευτική στήριξη – ψυχοθεραπεία γονέων (π.χ. κοινωνικό λειτουργό, ψυχολόγο).
- Διευθετούνται νομικά ζητήματα.
Παράγοντες κινδύνου για παιδική κακοποίηση
- Ατομικά χαρακτηριστικά γονέων
- Οικογενειακή δομή
- Ατομικά χαρακτηριστικά παιδιού
- Χαμηλή γνωστική λειτουργία (παιδιά με νοητική υστέρηση)
- Προωρότητα, νευροαναπτυξιακή ανωριμότητα, χρόνια σωματική νόσος
- Αυξημένα επίπεδα κινητικής δραστηριότητας και παρορμητικότητα
- Ιδιοσυγκρασία (temperament) – «δύσκολα στη διαχείριση» παιδιά που είναι ευερέθιστα, συνεχώς κλαίνε, απαιτούν προσοχή και συνεχή φροντίδα, δεν μπαίνουν εύκολα σε πρόγραμμα καθημερινής ρουτίνας όσον αφορά τον ύπνο και τη λήψη τροφής, δεν ηρεμούν εύκολα και γι’ αυτό συχνά «κατηγορούνται» από το γονέα ότι «προκάλεσαν» την επιθετικότητά του
- Προβλήματα συμπεριφοράς, όπως υπερκινητικότητα και παρορμητικότητα (συμπτώματα ΔΕΠΥ), ανυπακοή, αντιδραστική-εναντιωματική συμπεριφορά, ενούρηση, εκρήξεις θυμού ή κρίσεις πείσματος (temper tantrums).
Η διερεύνηση της παιδικής κακοποίησης:
- Αποτελεί σύνθετη διαδικασία
- Απαιτεί συνεργασία διαφόρων επαγγελματιών / ειδικοτήτων & διασύνδεση υπηρεσιών
- Απαιτεί γνώσεις στον τομέα της:
– αναπτυξιακής ψυχολογίας
– αναπτυξιακής ψυχοπαθολογίας
– δυναμικής διαδικασίας & των επιπτώσεων της παιδικής κακοποίησης
– ισχύουσας νομοθεσίας
Η ολοκληρωμένη αξιολόγηση συμπεριλαμβάνει το παιδί, τη δομή της οικογένειας, το ατομικό προφίλ των γονέων (ή των ατόμων που έχουν τη φροντίδα του παιδιού), την ποιότητα της συζυγικής σχέσης, τη δυναμική της οικογένειας (σχέσεις, ρόλοι, τρόποι επίλυσης προβλημάτων), την ύπαρξη υποστηρικτικού κοινωνικού δικτύου και τις συνθήκες διαβίωσης του παιδιού στο οικογενειακό του περιβάλλον.
Το φαινόμενο της παιδικής κακοποίησης υπόκειται σε πολυπαραγοντικά αίτια, επομένως δεν υφίσταται μία και μοναδική λύση προς τον έλεγχο και αντιμετώπιση του. Αντιθέτως αναγκαίο αποτελεί να καθίσταται εφικτή κάθε πιθανή προσαρμογή και ευελιξία των κατάλληλων πρακτικών και παρεμβάσεων σε συνάφεια με τα χαρακτηριστικά του κάθε θύματος ξεχωριστά, του θύτη και των επιμέρους στοιχείων κάθε είδους κακοποίησης.
Κλείνοντας:
Εάν υποπτεύεστε ότι ένα παιδί υφίσταται κακοποίηση, η καταγγελία ή η αναφορά των υποψιών σας μπορεί να προστατεύσει το παιδί και να βοηθήσει την οικογένεια.
Είναι επιτακτικό να επικοινωνήσετε όσο το δυνατόν συντομότερα με τις τοπικές αρχές προστασίας του παιδιού (κοινωνικές υπηρεσίες) ή με το αστυνομικό τμήμα της περιοχής σας.
Ιωάννης Κυργιόπουλος
Ψυχολόγος (Msc Σχολικής Ψυχολογίας)
E–mail: johnkyr76@yahoo.gr
Τηλ. Επικοινωνίας: 6972868960
