Οι Χρυσές Λίστες του ELNIPLEX συγκεντρώνουν και ξεχωρίζουν τα “καλύτερα” βιβλία της εκδοτικής παραγωγής κάθε έτους. Και να ένα πρώτο ερώτημα: Τι σημαίνει “καλύτερα”; Ποιο είναι το καλύτερο και το άλλο δεν είναι;
Ναι, υπάρχουν κάποια βιβλία που δε θα μείνουν εκτός από καμία βραχεία λίστα, κανενός φορέα∙ γιατί έχουν τέτοια ποιότητα που δεν γίνεται να μην τη δει κάποιος. Τι λες κι εσύ, Ζάζα; Εν προκειμένω, όμως, υπάρχουν και πολύ αξιόλογα βιβλία που μένουν εκτός λόγω του περιορισμού του αριθμού της Χρυσής Λίστας. Αυτό συμβαίνει με όλα τα βραβεία, διακρίσεις, λίστες, άλλωστε. Για παράδειγμα σε μια βραχεία λίστα 5 βιβλίων, στα Κρατικά, στις White Ravens ή στον Κύκλο ας πούμε, είναι δυνατόν το 6ο ή το 7ο βιβλίο που έπαιξε να μπει στη λίστα να είναι κακό ή να μην αξίζει της αντίστοιχης διάκρισης; Ασφαλώς, όχι! Αυτό είναι άλλωστε και το μεγάλο πρόβλημα που αντιμετωπίζουν όλες οι κριτικές ή συντακτικές επιτροπές. Δεν ξέρουν ποιο να αφήσουν απέξω και ποιο να κρατήσουν. Υπάρχουν διενέξεις που διαρκούν επί μέρες. Κι αυτό είναι υγιές. Αν είχαμε οκτώ καλά βιβλία για οκτώ θέσεις και συμφωνούσαμε όλοι σε αυτά, θα ήταν μεγάλο πρόβλημα.
Επιπροσθέτως, θα ήταν πολύ εύκολο για εμάς να βάζουμε 130-140 βιβλία στη λίστα (όπως την πρώτη χρονιά που δεν είχαμε καν υπόψη μας ότι θα εξελισσόταν σε κάτι τόσο επιτυχές για το κοινό) ή και παραπάνω και να είναι όλοι οι δημιουργοί και εκδότες υπερευχαριστημένοι. Αλλά προς τους αναγνώστες πόσο βοηθητικό θα ήταν αυτό; Γιατί η Χρυσή Λίστα είναι το μεγάλο βοηθητικό εργαλείο τους. Και γιατί η οικονομική πίεση που ασκείται στην πλειονότητα των σπιτιών είναι αφόρητη, άρα ο προϋπολογισμός για τα βιβλία πέφτει δραματικά.
Φέτος μάλιστα, μειώσαμε ακόμα περισσότερο τα βιβλία φτάνοντας στον μαγικό αριθμό 100 (+ τα 10 κορυφαία), τον οποίο σκοπεύουμε να τον κρατήσουμε κάθε χρόνο. Είναι λίγα όμως. Γιατί η Χρυσή Λίστα είναι η μόνη που συμπεριλαμβάνει ισότιμα τα μεταφρασμένα βιβλία τα οποία είτε δεν αναδεικνύονται είτε χάνονται σε μια κοινή κατηγορία με τον τίτλο μεταφρασμένα.
Έχουμε δημιουργήσει 5 κατηγορίες, ήτοι 0-3, 4-7, 8-11, 12-15 και Γνώσεων και φέτος προστέθηκε μία έκτη, για να συμπεριλάβει όλα εκείνα που δεν ανήκαν στις παραπάνω κατηγορίες. Αν λοιπόν τα 50 περίπου είναι ελληνικά και τα 50 μεταφρασμένα, αντιλαμβάνεται κανείς ότι δεν είναι εύκολο πλέον για κάποιο βιβλίο να είναι στα 8-10-12 καλύτερα της κατηγορίας του.
Η Χρυσή Λίστα 2022 περιλαμβάνει:
- 8 βιβλία για 0-3 ετών αντί 15 πέρσι. Η κατηγορία αυτή έχει χαμηλή παραγωγή και αρκετά μέτρια βιβλία. Τελευταία έχει αυξηθεί το ενδιαφέρον αλλά θα χρειαστούν 1-2 χρόνια τουλάχιστον ακόμα για να περάσουν οι παιδικές ασθένειες.
- 30 βιβλία για 4-7 ετών, την πολυπληθέστερη κατηγορία, όπου μοιράζουμε μισά μισά τα ελληνικά και τα ξένα.
- 24 βιβλία για 8-11 ετών, την δεύτερη πολυπληθέστερη κατηγορία, όπου πάλι μοιράζουμε στη μέση μεταξύ ελληνικών και μεταφρασμένων.
- 15 βιβλία για τα 12-16+ ετών
- 16 βιβλία γνώσεων, την πλέον δυναμική κατηγορία των τελευταίων ετών.
- 5 βιβλία από διάφορες κατηγορίες, όπως graphic novel, θέατρο, εκπαιδευτικά, βιβλία για γονείς (parenting) και άλλα.
Σε ορισμένες κατηγορίες η επιλογή ήταν κάτι παραπάνω από δύσκολη, αφού τα πολύ αξιόλογα βιβλία ήταν πραγματικά αρκετά περισσότερα από τις διαθέσιμες θέσεις της Λίστας. Φέτος, συναντήσαμε μεγάλο πρόβλημα στις περισσότερες κατηγορίες, καθώς η ποιότητα των βιβλίων ανέβηκε και αρκετά βιβλία διεκδίκησαν με αξιώσεις την είσοδό τους. Έμειναν έξω εξαιρετικά βιβλία. Πραγματικά θαυμάσια βιβλία. Όπως η Ιδιωτική παραλία, της Σοφί Λεσκό, οι Ιστορίες από το Γατουχάν: Ίδια έχουμε μαμά, της Στέλλας Μιχαηλίδου ή η εξαιρετική σειρά του Αντώνη Παπαθεοδούλου Μικρά μεγάλα κλασικά. Ή το θαυμάσιο Όταν το κορίτσι αποφάσισε, του Κωνσταντίνου Μπουτόπουλου και της Χάρις Σαπουντζή, αλλά και το ανατρεπτικά όμορφο Ησυχία, ο παππούς κοιμάται! του Μανώλη Νικόλτσιου. Ναι! Στις Λίστες και στις διακρίσεις γίνεσαι άδικος. Βλέπεις μια όψη, χάνεις μια άλλη. Ποτέ δεν είσαι δίκαιος, ποτέ ακριβής, ποτέ αυτός/αυτή που πρέπει.
Γιατί τόσα βιβλία Ελλήνων όσα και ξένων;
Είναι προφανές ότι τα αξιόλογα ξένα βιβλία είναι περισσότερα από των Ελλήνων δημιουργών στις περισσότερες κατηγορίες και θα μπορούσαμε να έχουμε μια αναλογία π.χ. 25-15 υπέρ των πρώτων. Ο λόγος που επιλέγουμε την ισορροπία σε όλες τις κατηγορίες είναι είτε για λόγους ποιότητας όπως στην κατηγορία των βιβλίων γνώσεων ή στα εφηβικά όπου έχουμε πραγματικά θαυμάσια (λίγα μεν) ελληνικά βιβλία, είτε για λόγους ανάδειξης των κορυφαίων στιγμών της εγχώριας παραγωγής την οποία προσπαθούμε με συνέπεια όλα αυτά τα χρόνια.
Γιατί δεν βάζουμε 5-7 βιβλία σε κάθε κατηγορία μειώνοντας αισθητά τα βιβλία που μπαίνουν στη Χρυσή Λίστα όπως γίνεται σε άλλα βραβεία κτλ.;
Οι Χρυσές Λίστες δεν έχουν το ίδιο σκεπτικό με τα βραβεία που απονέμονται στη χώρα ανά κατηγορία στους δημιουργούς. Οι Χρυσές Λίστες δεν έχουν τη λογική τον βραβείων.
Οι Χρυσές Λίστες έχουν την αξία και τη λογική της συμπυκνωμένης πληροφόρησης προς τους βιβλιόφιλους, τους εκπαιδευτικούς, τους γονείς, τα ίδια τα παιδιά, για όλους (οι περισσότεροι) όσοι δεν έχουν τον χρόνο και ασφαλώς τα χρήματα να εξερευνούν το σύνολο της εκδοτικής παραγωγής ή να πειραματίζονται στις αγορές τους.
Για αυτόν τον λόγο οι Χρυσές Λίστες δεν αποτελούνται από ένα TOP-5, αλλά από μια ουσιαστικά διευρυμένη βραχεία λίστα που κινείται σε διάφορες κατηγορίες από 8 μέχρι και 15 βιβλία.
Αντιπροσώπευση
Αναζητούμε τις καλύτερες εκδόσεις, αναζητούμε τις καλύτερες στιγμές όλων των εκδοτών και δημιουργών, προσπαθούμε πολύ να αναδείξουμε την ποιότητα, αλλά επιδιώκουμε να αποτυπώσουμε και μία αντιπροσωπευτική εικόνα της παραγωγής ως προς το ύφος, την πρωτοτυπία, τη θεματολογία, τον τρόπο διαπραγμάτευσης, το είδος. Κι αυτό είναι πραγματικά πολύ δύσκολο.
Γενική εικόνα
Δεν μπορούμε να πούμε ότι το 2021 διέφερε σημαντικά από το 2020. Οι επαναστάσεις είναι σπάνιες, τα μικρά βήματα φέρνουν συνήθως τις αλλαγές. Έτσι, κάθε χρόνο, αισθανόμαστε όλοι όσοι διαβάσαμε βιβλία στο ELNIPLEX, ότι γίνεται ένα μικρό βήμα προς τη βελτίωση της ποιότητας και της αισθητικής των βιβλίων. Υπάρχουν εκδότες με σοβαρή οργάνωση, σοβαρό προσωπικό που παράγουν δυνατά βιβλία, από λίγα ως πολλά σε παραγωγή. Υπάρχουν μικροί εκδότες που προσπαθούν πολύ σοβαρά να σταθούν στο δύσκολο τοπίο φέρνοντας ή φτιάχνοντας καλά βιβλία (να πούμε για Μάρτη, Φουρφούρι, Ποταμό, Μικρή Σελήνη, Καπόν και άλλους). Υπάρχουν σημαντικοί εκδότες που ανέκαμψαν και αναπτύσσουν νέα δυναμική (π.χ. Καστανιώτης) ή εμβληματικοί εκδότες (π.χ. Κέδρος) που προσπαθούν να σταθούν δυνατά στο νέο τοπίο με αξιόλογα πάντα βιβλία. Υπάρχουν εκδότες με δυναμική και γνώση που αναζητούν ταυτότητα και άλλοι που κινούνται ακόμα σε πιο παραδοσιακά μονοπάτια. Υπάρχουν όλα. Ένα είδος εκδότη πρέπει να εκλείψει σίγουρα: ο έμπορας, ο κακοπληρωτής, αυτός που βλέπει το βιβλίο μόνο ως μέσο να βγάλει περισσότερα γιατί ακρίβυνε η φέτα και η μπεντζίνα, που συντηρεί το παλιακό βιβλίο, αυτό που θέλει δήθεν ο κόσμος. Όχι! Οι δημιουργοί και οι εκδότες είναι πνευματικοί ταγοί, πρέπει να δώσουν αυτό που είναι όμορφο, όχι αυτό που έμαθε ο κόσμος να θέλει από κακούς εκδότες. “Θέλω ένα βιβλίο για το φόβο του σκοταδιού“. Εντάξει. Θεμιτό. Φόβος είναι. Αλλά από αυτό μέχρι βιβλίο για να βγάλει την πάνα, βιβλίο για να πλένει τα δόντια, βιβλίο για να τρώει φρούτα, βιβλίο για να πηγαίνει στην αποθήκη του πατέρα του και να φέρνει τα εργαλεία, υπάρχει μεγάλη απόσταση. Δεν γίνεται βιβλίο για όλα. Υπάρχει και ο ανθρώπινος παράγοντας για να πετύχει πράγματα. Δεν μπορεί το βιβλίο να είναι το πολυμίξερ της οικογενειακής και σχολικής ζωής.
Η διετής συγκυρία της covid-19 δεν έκανε κακό στην παραγωγή του βιβλίου. Έκαμψε και μείωσε τις δεκάδες βαρετές εκδηλώσεις βιβλίου όπου ο καθένας πρέπει να κάνει μία παρουσίαση, από τις οποίες ελάχιστες έχουν πραγματικό ενδιαφέρον, μείωσε τον αριθμό των βιβλίων -εκτιμώ- αλλά το καλό βιβλίο δεν το έβλαψε.
Γιατί οι άνθρωποι που τα παράγουν έδειξαν ένα αξιοθαύμαστο πείσμα μετά το πρώτο μούδιασμα του 2020, εκεί που όλοι κοίταζαν σαν τον Πίτερ Σέλερς στο Πάρτι.
Εκείνα που βλάπτουν το καλό βιβλίο είναι η ελλιπής ενημέρωση των γονιών, οι περισσότεροι εκ των οποίων δεν ενημερώνονται σοβαρά ή αναζητούν βιβλίο μόνο για να δουλέψουν κάποιο πρόβλημα στο παιδί τους. Είναι η ελλιπής ενημέρωση των εκπαιδευτικών (αρκετοί εκ των οποίων όμως τα τελευταία χρόνια έκαναν τεράστια βήματα), των αγοραστών παιδικού βιβλίου εν γένει. Είναι η κακή ή μηδενική στελέχωση των σχολικών και των δημοτικών βιβλιοθηκών στις οποίες δε θα βρεις βιβλία ή θα βρεις παμπάλαια και κακοσυντηρημένα. Είναι η μηδενική κρατική υποστήριξη. Η Ελλάδα δεν έχει φορέα υποστήριξης συγγραφέων και εικονογράφων, δεν στηρίζει τις επισκέψεις τους στα σχολεία, οι δημιουργοί δεν αμείβονται όπως συμβαίνει σε όλο τον πολιτισμένο κόσμο διεθνώς. Η Ελλάδα δεν αξιολογεί το βιβλίο ως σημαντικό προϊόν πολιτισμού. Δήθεν λόγω κακού παρελθόντος. Ελάτε τώρα. Όποιος δημιούργησε κάποιο έλλειμμα στην Ελλάδα, έκλεισε ο φορέας; Δε θα λειτουργούσε τίποτα τότε σήμερα. Αφορμή ήταν κι αυτό απλώς. Η Ελλάδα θεωρεί ότι οι έφηβοί της μπορούν να διδαχθούν Κάφκα, Χέμινγουεϊ, Λόρκα, Κοέλιο, Τσέχοφ, Γκόγκολ αλλά όχι για παράδειγμα Κοντολέων, Παναγιωτάκη, Δαρλάση, Παπαθεοδώρου, Πριοβόλου.
Πρέπει να είσαι ξένος και νεκρός για να αποκτήσεις κύρος, άραγε;
Χρειαζόμαστε ως χώρα έναν αξιόπιστο φορέα που να προωθεί το βιβλίο και τη σχέση των μαθητών με το βιβλίο στα σχολεία, να οργανώνει επισκέψεις ακριβοδίκαια, να αμείβει τους δημιουργούς με αξιοκρατία και δικαιοσύνη. Υπάρχουν και εμπεριστατωμένες προτάσεις (δεν είναι του παρόντος) και άνθρωποι που γνωρίζουν πώς να χτίσουν τέτοιες σχέσεις.
Προχωράμε…
Οι μικροί εκδότες (και όχι μόνο αυτοί) χρειάζονται υποστήριξη, δυσκολεύονται να επιβιώσουν. Το ελληνικό βιβλίο πρέπει να στηριχθεί επίσημα για να ταξιδέψει και να μεταφραστεί. Μην ακούτε τις μηδενιστικές γενικεύσεις. Στη χώρα παράγονται αρκετά σπουδαία και πολύ σπουδαία βιβλία κάθε χρόνο, από τα οποία ελάχιστα βρίσκουν διέξοδο εκτός συνόρων. Όχι για τη ματαιοδοξία, αγαπητοί. Για την αναγνώριση, για το μεγαλύτερο κοινό που θα αγκαλιάσει το έργο, για το ταξίδι. Όπως συμβαίνει σε πολλές χώρες. Το βιβλίο ταξιδεύει. Αυτός είναι ο προορισμός του.
Οι μεμονωμένες προσπάθειες οφείλονται σε εκδότες και δημιουργούς, όχι σε οργανωμένη επιχείρηση της πολιτείας. Τι να τις κάνουμε τις αιγίδες υπό τον/την ΠτΔ; Ο/Η ΠτΔ είναι ο κορυφαίος και πλέον σεβαστός πολιτειακός θεσμός, μόνο ηθικό συμβολισμό δίνει. Οι αιγίδες λείπουν από το βιβλίο; Πουλάει βιβλία η αιγίδα; Στηρίζει οικονομικά εκδότες και δημιουργούς η αιγίδα; Δηλαδή αν βάλουμε εμείς αιγίδα και όχι η ΠτΔ θα αλλάξει κάτι επί της ουσίας; Όχι! Οι συμβολισμοί δεν μας λείπουν στη χώρα. Η ουσία μας λείπει.
Οι περισσότερες εκθέσεις βιβλίου, ακόμα και κάποιες υποτιθέμενες μεγάλες, είναι από αδιάφορες ως επαναλαμβανόμενα βαρετές. Τα ίδια βιβλία στις ίδιες τιμές με τα μεγάλα βιβλιοπωλεία, κάποιες φορές και πιο ακριβά από αυτά, γιατί “είναι ευκαιρία να βγάλουμε κανά σπασμένο“. Και δίπλα, ο συγγραφέας να υπογράψει κάποια βιβλία ή να κάνει μία εκδήλωση η οποία συνήθως στηρίζεται από λιγοστό κόσμο. Αυτό έχουν να επιτελέσουν οι εκθέσεις; Αντί να φέρουν το βιβλίο πιο κοντά και να το κάνουν πιο προσιτό στον πολύ κόσμο, κάνουν το ίδιο στο λίγο χειρότερο;
Τα περισσότερα βιβλιοπωλεία, ακόμα και μεγάλα, είναι ανενημέρωτα, ξέρουν βασικά πράγματα, ράφι Α4. Δεν μπορούν να σε καθοδηγήσουν, δεν μπορούν να σου προτείνουν, δεν ξέρουν τι λέει ένα βιβλίο. “Τι να σας πω, προσωπικές προτιμήσεις είναι αυτά“, έχω ακούσει δεκάδες φορές ως κλασική υπεκφυγή όταν ψαρεύω κατάσταση. Κάποια μικρά βιβλιοπωλεία στο κέντρο και τις μεγάλες συνοικίες της πόλης ή κάποια αξιόλογα γειτονικά βιβλιοπωλεία που κάνουν εξαιρετική δουλειά ξεχωρίζουν σαν τη μύγα μέσα στο γάλα, πάνω κάτω τα ξέρουν οι βιβλιόφιλοι. Φτάνουν αυτά;
Χρειάζεται μια ριζική επαναπροσέγγιση από ανθρώπους που γνωρίζουν σε βάθος το βιβλίο για παιδιά και εφήβους. Αλλιώς δεν έχουμε τύχη.
Προσέγγιση εκδοτικής παραγωγής 2021
Το 2021 δεν είχε μεγάλα τολμήματα, αλλά δεν του έλειψαν κιόλας. Πάντα λίγα, πάντα οι λίγοι πάνε μπροστά την ιστορία. Οι άλλοι απλώς ακολουθούν. Οδηγός είναι τα σπουδαία graphic novel που είδαμε φέτος, είτε μπήκαν είτε δεν μπήκαν στη Χρυσή Λίστα, είναι το σπουδαίο Στην ουρά για την κιβωτό του Αντώνη Παπαθεοδούλου και της Ίριδας Σαμαρτζή που διέλυσε κάθε συμβατικότητα στον προσανατολισμό ενός βιβλίου για παιδιά, είναι τα φοβερά silent εικονοβιβλία όπως το Μια αρχή, ένα τέλος, μια αρχή ξανά της Ντανιέλας Σταματιάδη, είναι τα σπουδαία εφηβικά και περίπου εφηβικά που είχαμε φέτος, όπως ενδεικτικά το Τίγκρε του Γιώργου Παναγιωτάκη, η Μάσκα του Καπιτάνο του Μάνου Κοντολέων ή το (όχι κλασικό εφηβικό) Μια ιστορία για τον Διονύσιο Σολωμό της Μάριας Μπαχά, είναι η φοβερή Ζάζα της Αργυρώς Πιπίνη και μερικά ακόμα.
Το έτοιμο μήνυμα πρέπει να πάψει. Αυτό το επιμύθιο και οι εξηγήσεις στο τέλος ότι “αυτό ήθελα να σας πω και να καταλάβετε” ανήκει στον προπερασμένο αιώνα. Ούτε καν στον περασμένο. Και την απομάκρυνση από τον στείρο διδακτισμό τον έχουν επιτύχει ήδη πάρα πολλοί συγγραφείς. Υπάρχουν αμέτρητα βιβλία που “διδάσκουν” χωρίς να διέπονται από διδακτισμό. Πώς γίνεται; Έλα που γίνεται!
Βιβλία τύπου “Ο Φούλης το κουνελάκι κάνει τσίσα πάνω του” (και με κακή ανάπτυξη) είναι επικίνδυνα, είναι προσβολή για το παιδί και για την οικογένειά του. Είναι προσβολή για όλους. Το βιβλίο δεν είναι γιατρικό δια πάσα νόσο και πάσα μαλακία. Εκεί όπου αποτυγχάνουμε εμείς, δεν μπορεί να απαιτούμε από το βιβλίο να καλύπτει τα κενά μας. Αρωγός μας ναι. Αλλά με ποιότητα, με αισθητική. “Τι είναι αισθητική, κύριε Διοικητά;” ρώτησε ο μάγειρας σε γνωστή ελληνική ταινία. “Αισθητική είναι να μην είναι σαν τα μούτρα σου” ήταν η απάντηση.
Εικονογράφηση
Τα λέμε και τα ξαναλέμε. Στην Ελλάδα έχουμε σπουδαίους εικονογράφους. Πρόχειρα μου έρχονται στο μυαλό πάνω από είκοσι που κάνουν από αριστουργήματα μέχρι σπουδαίες δουλειές. Δεν χρειάζονται ονόματα. Τα ξέρουν οι παροικούντες στη γνωστή πόλη. Είναι κανονική σφαγή για ένα καλό κείμενο να του στέλνουμε πάνω του επειδή είναι φτηνός ο εικονογράφος μια κακής αισθητικής ή παλιακής αντίληψης εικονογράφηση. Τα τριακόσια ευρώ που θα πάρει παραπάνω ένας καλός εικονογράφος θα τα βγάλεις με τριάντα βιβλία παραπάνω που θα πουλήσεις από την ποιότητα που θα σου χαρίσει. Έτσι θα τραβήξεις και πιο “μέτριες” δουλειές να δουλέψουν περισσότερο, να εξελιχθούν, να αναζητήσουν το στυλ και την ταυτότητά τους.
Καλούμε πάντα τους νέους συγγραφείς: αρνηθείτε να βγάλετε την ιστορία σας με μια κακή εικονογράφηση κάποιου ερασιτέχνη εικονογράφου (συχνά δεν είναι καν εικονογράφος) που τον έχει στείλει σε “αποστολή αυτοκτονίας” ο εκδότης για να κάνει τη “δουλειά” με ελάχιστα χρήματα. Εκτός του ότι δεν θα κάνει τη “δουλειά”, εκτός του ότι θα χαλάσει το όνομα ακόμα και αυτού του νέου, φέρελπι, που βγαίνει στην αγορά και προσπαθεί, εκτός του ότι θα μείνει κάποιος επαγγελματίας εικονογράφος με λιγότερη ή καθόλου δουλειά, θα διαλύσετε την όποια δυναμική έχει το κείμενό σας και συχνά δεν είναι μικρή. Η εικονογράφηση σε ένα εικονογραφημένο βιβλίο 0-7 ετών είναι τουλάχιστον το 50% της δύναμής του. Το εξώφυλλο σε ένα βιβλίο είναι η όψη ενός σπιτιού. Κανείς δεν μπαίνει σε ένα τρομακτικής όψης σπίτι.
Ηλικιακά όρια
Όποιος διαβάζει ELNIPLEX, ξέρει ότι τα ηλικιακά όρια έχουν έναν πολύ μεγάλο βαθμό σχετικότητας. Ένα παιδί 3 ετών μπορεί να βρει απόλαυση και στα βιβλία 0-2 και στα βιβλία 3-4, ακόμα και στα 5-7 ετών. Όλα έχουν να κάνουν με το πόσο έμπειρος αναγνώστης είναι (κοινώς πόσο πολύ του έχουμε διαβάσει), με τα ενδιαφέροντά του, με τις αδυναμίες του. Άρα, όταν είμαστε στα σύνορα των ηλικιακών κατηγοριών, κοιτάμε και προς τα κάτω και προς τα πάνω, αναλόγως του αναγνώστη μας. Τα ηλικιακά όρια, ωστόσο, είναι ένας γενικός μπούσουλας. Άλλωστε ένα καλό βιβλίο για παιδί περίπου 5 ετών, ας περιμένει το τρίχρονό μας παιδί να συναντηθεί μαζί του όταν θα είναι έτοιμο.
Σημαντική διευκρίνιση: βιβλίο για παιδί 0-3 σημαίνει ότι μπορεί να φτάνει μέχρι και τα σχεδόν τέσσερα. Μπορεί να διαβάσει το ίδιο βιβλίο ένα παιδί 18 μηνών και ένα παιδί 3,5 ετών; Δύσκολο. Άρα, πρέπει να βλέπετε τις ιδιαίτερες καθοδηγήσεις στις παρουσιάσεις των βιβλίων του ELNIPLEX (ή όποιου άλλου το κάνει) που δίνουν και ηλικία έναρξης και ηλικιακό target group. Δες την καρτέλα:
Η θεματολογία του 2021
Το 1821 συνέχισε επ’ ευκαιρία των 200 ετών να δίνει πολλά βιβλία, κάποια εκ των οποίων σπουδαία. Η διαφορετικότητα και η αποδοχή εξακολουθούν να αποτελούν σημαντικό πυλώνα ανάπτυξης ιστοριών, έχοντας όμως αρχίσει να υψώνονται και σε άλλες, δυσκολότερες διακλαδώσεις, όπως τα έμφυλα στερεότυπα (βλέπε π.χ. Η Ντουλάπα, Χάθηκε η μπάλα… ξανά!). Αρκεί να μην κουράσει αυτό το θέμα από την πανομοιότυπη ανάπτυξη που μοιραία έχει έρθει. Για παράδειγμα το μαύρο κουνελάκι σε μια ομάδα άσπρων κουνελιών και πάει λέγοντας.
Όμως, το πιο σημαντικό είναι ότι το ελληνικό βιβλίο έχει αρχίσει σε μεγάλο ποσοστό να απενοχοποιείται, να βγαίνει από το τούνελ του δυνατού, εμπορικού θέματος που θα πουλήσει στο σχολείο, να γίνεται λιγότερο “θεματικό”, λιγότερο διδακτικό, περισσότερο διασκεδαστικό, γοητευτικό, περισσότερο σύγχρονο, περισσότερο βιβλίο.
Είμαστε στον σωστό δρόμο. Πρέπει να τον διαβούν ακόμα περισσότεροι.
Το βιβλίο για μικρά παιδιά 0-3 ετών
Πέρσι γράφαμε: “Και αυτό που δεν έχουν καταλάβει οι περισσότεροι είναι ότι αυτή η ηλικία έχει ένα πολύ δυναμικό κοινό, το κοινό δηλαδή που προηγείται του πιο δυναμικού κοινού όλης της παιδικής ηλικίας, του 4-7. Δε μπορεί να έχεις τέτοια παραγωγή στο 4-7, στο παιδί της προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας, και να έχεις τέτοιο έλλειμμα στο ακριβώς προηγούμενο στάδιο. Ειδικά το παιδί 2-3,5 περίπου σχεδόν δεν έχει βιβλία στα μέτρα του“.
Η ελληνική παραγωγή είναι χαμηλή, μόνο οι εκδόσεις Παπαδόπουλος, θαρρώ, έκαναν ελληνική παραγωγή τα τελευταία δύο χρόνια. Τα βιβλία που μεταφράζονται αυξήθηκαν αρκετά. Έρχονται όμως και πολλά μέτρια. Δεν έχουμε ανάγκη από οποιοδήποτε βιβλίο, το καλό μας λείπει, αυτό θα δουλέψει τον αναγνώστη. Και βιβλίο για το παιδί 0-3 που φτάνει και ως τις παρυφές των τεσσάρων, τεσσάρων παρά, δεν είναι μόνο το σκληροχάρτονο board book με τα κινούμενα μέρη, αλλά και άλλα βιβλία, με απλή ανάπτυξη που επεμβαίνουν στον ψυχισμό και τον αξιακό κώδικα αυτών των παιδιών, βλέπε το Σοφούλι της Σοφίας Μαντουβάλου ή τον Σαμόρο της Μαριάννας Κουμαριανού.
Εμείς επιλέξαμε βιβλία που δίνουν κατά τη γνώμη μας το απόλυτο στίγμα της κατηγορίας, δίχως όμως να αποφύγουμε να αφήσουμε έξω 2-3 πολύ δυνατά βιβλία (Το πολύ όμορφο Πριτς, ας πούμε, το παίξαμε ως την τελευταία ώρα να χωρέσει, αλλά θα έμενε έξω κάποιο άλλο βιβλίο που δε θέλαμε να χαθεί ως δείγμα-στίγμα).
Τα δύο βιβλία του Έρικ Καρλ, παράγωγα της πολύ πεινασμένης κάμπιας, στεφανώνονται από την ποιότητα του μεγάλου εκλιπόντος, δεν μπορούσαν να λείπουν επ’ ουδενί. Ο Τικ και η Τέλα των Ριντ-Σέφλερ εξακολουθεί να είναι ένα από τα καλύτερα πρότζεκτ όλων των εποχών στο ηλικιακό αυτό εύρος. Κι είναι εκεί και εκείνο το τρομερό filp flap Άνω Κάτω Ζούγκλα, του Άξελ Σέφλερ που τρελαίνει με τις δυνατότητες που προσφέρει στον μικρό αναγνώστη και μπορεί να φτάσει ως γλωσσική και εικαστική άσκηση πολύ μακρύτερα από τις ηλικίες 1-3,5.
Έτσι, λοιπόν επιλέξαμε 2 βιβλία αξιακού κώδικα, 2 που δουλεύουν τα χεράκια του μικρού αναγνώστη, την παρατηρητικότητα και την αισθητηριακή εξερεύνηση, 1 που εκτείνεται σε παιχνίδι ρόλων και διάδραση, 1 που δίνει έξοδο σε γνώση, 1 που είναι η καλύτερη ίσως μεταφρασμένη ιστορία που είχαμε, 1 γεμάτο ομορφιά, τρυφερότητα και συναίσθημα και ασφαλώς 1 μοναδικό flip flap βιβλίο.
Αυτό το παζλ των 8+1 βιβλίων δείχνει κατά τη γνώμη μας τον δρόμο σε αυτήν την κατηγορία. Για να φύγουμε από τις προχειρότητες, τα ιλουστρασιόν αυτοκολλητάκια περιπτέρου και τις καθοδηγούμενες, δίχως φαντασία ιστορίες. Βιβλία που συνομιλούν με το παιδί, που προάγουν τη διάδραση και την αλληλεπίδραση με τους ήρωες και τα οπτικά του ερεθίσματα, βιβλία που αναπτύσσουν, βιβλία που γίνονται… θεατρικές σκηνές!
Αυτή η ηλικία είναι το μεγάλο κλειδί του μελλοντικού αναγνώστη. Όχι η 4-7. Αυτή έρχεται δεύτερη.
Το βιβλίο για παιδιά 4-7 ετών
Στο μεταφρασμένο δεσπόζει η αγία Τριάδα του 2021, Γαλάζιος καβαλάρης, Μια φορά κι έναν καιρό ήταν και θα είναι, Ο Κάφκα και η Κούκλα, τρία ισάξια, μεγαλειώδη βιβλία που δεν ξεχωρίζεις ως προς την ποιότητά τους και μόνο αναγκαστικά πρέπει να σειραθετήσεις, όπως στοTOP-10. Τρία βιβλία που πρέπει να μπουν σε κάθε σπίτι και σχολείο που σέβεται τον εαυτό του.
Από εκεί και πέρα υπάρχουν 7-8 βιβλία φοβερής ποιότητας, βιβλία με πληρότητα, με αισθητική αρτιότητα, που λένε ξεχωριστές ιστορίες, που αγκαλιάζουν διάφορες όψεις της πραγματικότητας με ρεαλισμό και μαγικό ρεαλισμό ενίοτε, που αναδεικνύουν τη δύναμη του εαυτού αλλά και του κοινωνικού συνόλου, την αξία της σχέσης με τους αγαπημένους μας ανθρώπους, τη φιλία, την αγάπη, τον αποχωρισμό και την παρηγοριά, την αξία της περιπέτειας/περιπλάνησης και της φαντασίας, τις σύγχρονες συνθήκες ζωής, τη στάση μας απέναντι σε όσα μας συμβαίνουν (π.χ. εκφοβισμός).
Τέλος, δόθηκε σκληρή μάχη μέσα μας για το ποια θα είναι τα τελευταία 5-6 βιβλία που θα εισέλθουν στη Χρυσή Λίστα. Έμειναν έξω σπουδαία βιβλία που αγαπήσαμε πολύ (ενδεικτικά Βρέξει χιονίσει μαζί!, Χομ- Πρώτος φίλος, ο τελευταίος του είδους, Το έλατο των Χριστουγέννων) και εισήλθαν κάποια ισάξιά τους.
Εντός Ελλάδας, έμειναν εκτός επίσης πολύ αξιόλογα βιβλία όπως το Όταν το κορίτσι αποφάσισε, Το ζιζάνιο, Η εξωγήινη μαμά μου! και Κουρέψου, Μαξ! τα οποία ήταν αυτά που πάλεψαν μέσα μας για μια θέση. Γιατί το 2021 είχαμε πραγματικά κάποια πολύ όμορφα βιβλία, τα οποία σε αριθμό ξεπέρασαν ίσως κάθε άλλη χρονιά. Βιβλία, όπως σημειώσαμε και παραπάνω, απενοχοποιημένα, που θέτουν σε πρώτο πλάνο να περάσει καλά το παιδί μαζί του, να σκεφτεί, να αξιολογήσει, να ταξιδέψει, να φανταστεί και όχι να αναμασήσει μια ωραιότατη καραμέλα. Για τα συναισθήματα και τα πάθη, για τη ζωή και τον κύκλο της, για τη φιλαναγνωσία και το εύρος της, για τους φόβους και τους έρωτές μας, για όσα αξίζουν στη ζωή και όσα συμβαίνουν ερήμην μας, για τα στερεότυπα, για τις κοινωνικές μας δομές που θέλουν άλλη ματιά.
Με γραφή πιο σύγχρονη, με ματιά πιο φρέσκια, με φρεσκάδα, με οξυδέρκεια, με μεγαλύτερο σεβασμό στον μικρό αναγνώστη, με χιούμορ, με σαρκασμό, με πρωτοτυπία σε κάποιες περιπτώσεις. Βιβλία που καταυγάζουν τη ζωή του σύγχρονου ανθρώπου, του παιδιού του 21ου αιώνα, αξιοποιώντας είτε παλαιότερα και παραδοσιακά μοτίβα αφήγησης και αποτύπωσης είτε καινούριες προσεγγίσεις.
Τα βιβλία που ξεχωρίσαμε αποτελούν μια σημαντική εικόνα που αντιπροσωπεύει το βιβλίο που θέλουμε να βλέπουμε στα χέρια των παιδιών.
Το βιβλία για παιδιά 8-11 ετών
Αυτή είναι μια παράξενη κατηγορία. Στο εξωτερικό που συνήθως είναι πιο μπροστά σε τάσεις κτλ, έχουν στραφεί εδώ και λίγα χρόνια σε σειρές μυστηρίου, εξερεύνησης, έμμεσων γνώσεων κ.ο.κ. Η πολλή λογοτεχνία έχει δώσει τη θέση της στην περιπέτεια, την ένταση, την σπιρτάδα. Είναι η κρίσιμη ηλικία που χάνεται ο αναγνώστης προτιμώντας τα γνωστά∙ τάμπλετ, νέτφλιξ και τα τοιαύτα.
Όμως, στην Ελλάδα εξακολουθούμε να παράγουμε λογοτεχνία και μάλιστα πολύ ενδιαφέρουσα στην κατηγορία αυτή. Στην χώρα μας, το 98% των συγγραφέων ούτως ή άλλως δεν ζουν από τα βιβλία τους. Έτσι, επιλέγουν… να γράψουν λογοτεχνία. Γιατί βιβλία σαν τη Ζάζα για παράδειγμα σπάνια θα συναντήσουμε και στα μεταφρασμένα. Ή κορυφαίας ποιότητας λογοτεχνία αλλά και εικονογραφημένες ιστορίες για 7-8+ όπως τα Χρυσά κουπιά, Τα πουλιά, Ο κόσμος άνω κάτω, Από μακριά, Δον Κιχώτη, είσαι εδώ;
Στα μεταφρασμένα βιβλία ξεχώρισαν ιδιαιτέρως βιβλία με δυνατό λογοτεχνικό αποτύπωμα. Οι ξένοι μας έδειξαν τον δρόμο να μην βλέπουμε το εικονογραφημένο βιβλίο μόνο για παιδιά μέχρι 6-7 ετών, αλλά να το δούμε σαν ένα δυναμικό είδος που αφορά και μεγαλύτερες ηλικίες (και ενήλικες, αγαπητοί, και ενήλικες). Μόνο οι ξένοι; Ο Κυριτσόπουλος τι κάνει εδώ και τριάντα χρόνια;
Μία ακόμα παρατήρηση είναι ότι μεταφρασμένα βιβλία στο κοινό των 8-11 για τους Ρομά, το ολοκαύτωμα ή μια ωδή στον Δον Κιχώτη δε θα βρεις εύκολα. Αυτά τα βλέπουν μάλλον ως θέμα προς διαπραγμάτευση για παιδιά 12+. Και αυτό έχει την αξία του ως παρατήρηση. Οι Έλληνες γράφουν για τα σημαντικά πιο νωρίς. Δεν τα αφήνουν όλα για τους εφήβους.
Στα 8-9, είναι η ηλικία όπου χάνονται οι μισοί αναγνώστες και οι περισσότεροι δεν επιστρέφουν ποτέ. Είναι η ηλικία όπου τα παιδιά έχουν ενσωματώσει την απογοήτευση από το κακό βιβλίο των προηγούμενων ετών, που τους το φορέσαμε καπέλο για ό,τι θέλαμε να τους περάσουμε ως “μήνυμα”, τα παιδιά το πήραν χαμπάρι, το βαρέθηκαν, θεώρησαν το βιβλίο ένα βαρετό, ύπουλο εργαλείο, ειδικά όταν μπροστά τους ορθώθηκαν οι εναλλακτικές των κινητών, της ταμπλέτας, του playstation.
Το κακό βιβλίο και η χρηστική του διαπραγμάτευση από μέρους μας εκδικούνται.
Τα βιβλία για παιδιά 12-16 ετών
Το εφηβικό βιβλίο είχε προβληματάκια τελευταία. Αλλά το 2021 επέστρεψε πιο δυνατό. Με λίγα βιβλία, όπως πάντα άλλωστε, αφού δεν διαβάζουν και πολλοί πια, αλλά με πολύ αξιόλογες δουλειές. Μην ξεχνάμε άλλωστε ότι το εφηβικό βιβλίο δεν γράφεται σε 10-20 ημέρες. Θέλει τον κόπο του, θέλει την ένταση του μεγάλου βιβλίου. Με κυρίαρχους τους Πατάκη, Καλειδοσκόπιο και Μεταίχμιο είχαμε κάποια πολύ σημαντικά βιβλία, ελληνικά και μεταφρασμένα. Τα οποία αποτελούν την πρότασή μας προς τους Έλληνες εφήβους.
Το εφηβικό βιβλίο έχει τις δικές του ασθένειες. Πολλοί συγγραφείς φοβούνται να μιλήσουν τη γλώσσα της αλήθειας και δεν ακουμπάνε -ακόμα- θέματα που καίνε (π.χ. έμφυλες ταυτότητες). Οι λίγοι που τολμάνε, συχνά δικαιώνονται. Το εφηβικό βιβλίο πρέπει να είναι είτε ένα ταξίδι, είτε μια πραγματικά απόδραση, είτε τέλος μια ειλικρινής δίοδος για σκέψη. Ο έφηβος έχει άπειρες εναλλακτικές, την εξής μία=οθόνη, οπότε για να την αφήσει, πρέπει να μην τον ζαλίζεις με βαρετές κατηχήσεις. Κεσόγλου, Κοντολέων, Μπαχά, Παναγιωτάκης χτυπήθηκαν στην κορυφή της ποιότητας, δίχως να σημαίνει ότι οι υπόλοιποι υπολείπονται.
Στα μεταφρασμένα έχουμε κάθε χρόνο 3-4 αριστουργηματικά βιβλία. Φέτος, είχαμε στην κορυφή της δικής μας κρίσης βιβλία όπως Ο πόλεμος που κέρδισα, Αν έρθεις σαν τον άνεμο και Ήμασταν ψεύτες. Βιβλία που βλέπουν τον έφηβο, όχι σαν έναν εγκλωβισμένο στα teens 12-19 έτη της ζωής του αναγνώστη, όπου πάση θυσία πρέπει να σταθούν και να απευθυνθούν, αλλά σαν τον πρώτο αναγνώστη ιστοριών που μπορούν άνετα να διαβάσουν και ενήλικες.
Στο εφηβικό βιβλίο δεν συμπεριλαμβάνουμε μόνο εκείνο το σκληρό Young Adult. Υπάρχουν και άλλες διακλαδώσεις αυτού του είδους που μας φαίνονται πολύ ενδιαφέρουσες: μυστήριο, ιστορικό μυθιστόρημα κ.α. Και οι ηλικίες δεν έχουν καμία σχέση με απόλυτους αριθμούς. Βλέπε σχετικά παραπάνω για τις ηλικίες.
Παρατήρηση: οι συγγραφείς δεν γίνεται να αντιμετωπίζονται ως μαϊντανοί για την ημέρα του βιβλίου, 2 ή 23 Απρίλη. Α, να φωνάξουμε και έναν συγγραφέα να τον δουν τα παιδιά. Δεν είναι φίκος ο συγγραφέας, ούτε η καρέτα καρέτα που απειλείται. Η επίσκεψη ενός συγγραφέα στο σχολείο απαιτεί προετοιμασία, να σκύψεις σε έστω ένα βιβλίο του, να δημιουργηθεί μια συνθήκη διαλόγου, αλληλεπίδρασης όπου προφανώς δεν θα απαντηθούν όλα τα προβλήματα της Γης, αλλά θα προκύψουν προβληματισμοί, σκέψεις, χιούμορ ακόμα.
Βιβλίο γνώσεων
Είναι η μεγάλη τάση τα τελευταία χρόνια. Είδαν το κενό οι ξένοι εκδότες, άρχισαν κάποιοι με πολύ ιδιαίτερα βιβλία και όρμηξαν οι υπόλοιποι. Και βγήκαν πολλά και σπουδαία βιβλία τα τελευταία χρόνια. Αλλά το πράγμα κάπου πρέπει να βρει μια ισορροπία. Γιατί σε λίγο θα έχουμε βιβλίο ακόμα και για τους τρόπους που κατουράνε τα ζωάκια του πλανήτη. Είναι βιβλία ευκολοδιάβαστα, με πλούσια εικονογράφηση, με συνήθως πιο περιορισμένο κείμενο, ευχάριστα, με πρωτότυπο πρότζεκτ. Τώρα, όμως, είναι η ώρα να αρχίσουν να φιλτράρονται λίγο καλύτερα και τα μεταφρασμένα και τα εγχώρια βιβλία.
Μας απασχόλησε και μας απασχολεί πολύ τι είναι βιβλίο γνώσεων και τι δεν είναι. Πάνω κάτω όσοι διαβάζουμε βιβλία για παιδιά, όσοι έχουμε καθίσει να διαβάσουμε λίγο ανθρώπους που είναι διαβασμένοι πάνω στο παιδικό βιβλίο (π.χ. Αγγελική Γιαννικοπούλου, Μαρίζα Ντεκάστρο κ.α.), έχουμε δει τις μικρές διαφορές που έχει κάποιο βιβλίο γνώσεων από κάποιο μυθιστόρημα, διήγημα κτλ.
Ας πάρουμε για παράδειγμα την εξαιρετική σειρά των εκδόσεων Καλέντη Μικρές Ιστορίες για Μεγάλα Γεγονότα. Κανονικά είναι ολόκληρη για τη Χρυσή Λίστα. Μα δεν γίνεται να δώσεις πέντε από τις 7-8 θέσεις στην ίδια σειρά, στον ίδιο τύπο βιβλίων. Να λοιπόν, ακόμα ένα κριτήριο που σε οδηγεί να αφήσεις έξω από τη Χρυσή Λίστα σπουδαία, πολύ σπουδαία βιβλία. Όπως ήταν για παράδειγμα η Ευανθία Καΐρη – Η πιο μικρή δασκάλα, της Ιφιγένειας Μαστρογιάννη και Η χαμένη ψηφίδα της Αγίας Σοφίας, της Ελένης Σβορώνου.
Όλα αυτά τα βιβλία ως αναγνώστες τα είδαμε κυρίως ως ωραιότατες ιστορίες για 8+ ετών, ωστόσο το κλείσιμο του ματιού προς τη γνώση μας έκανε να τα τοποθετήσουμε σε αυτή την κατηγορία της γνώσης. Και μπορεί να σφάλλαμε. Όμως, αυτά δεν αφορούν καθόλου τον αναγνώστη, αυτόν που αγοράζει βιβλίο για να το δωρίσει κάπου. Σε νοιάζει εσένα αν τα παραπάνω βιβλία είναι γνώσεων ή όχι, αν είναι όμορφα; Ε, αυτό! Ζαλάδα! Και άμα βάλεις και τον Σολωμό της Μπαχά από δίπλα που δεν ξέρεις τι είναι ακριβώς, δυο ζαλάδες.
Μαζί λοιπόν με την παραπάνω σειρά, είχαμε μερικά πολύ όμορφα βιβλία, ελληνικά και μεταφρασμένα. Οι Έλληνες, όπως είπαμε, εξακολουθούν να παράγουν λογοτεχνία ακόμα και στα βιβλία “γνώσεων”. Δεν μπήκαν όλοι να χορεύουν στο παραπάνω τριπάκι της μόδας. Φτιάχνουν ακόμα σπουδαίες ιστορίες. Αλλά και καθαρά βιβλία γνώσεων, όπως το εξαιρετικό Ο κύκλος των Κυκλάδων, της Βάσιας Εξάρχου που μας προβλημάτισε (μαζί με ένα ακόμα) ακόμα και για την άτυπη πρωτιά του Best of the Best την οποία έχασε στο νήμα από μια άλλη σπουδαία δουλειά.
Αντί επιλόγου
Πόλεμος. Γυναίκες δολοφονούνται από τους συντρόφους τους. Οικονομική δυσπραγία. Covid. Αυτά τρώνε τώρα το σαράκι της χώρας αλλά και της ανθρωπότητας. Και κάποια από αυτά θα τα δείτε στην παραγωγή του 2022, από το καλοκαίρι και μετά. Ελπίζουμε σε καλύτερες μέρες. Μακριά από τον πόλεμο και όλα τα άλλα θα τα βρούμε.
Καλή περιήγηση αύριο στις Χρυσές Λίστες 2022. Ώρα 9:30 π.μ.
